HOÀNG TINH HOA ĐỎ

04/09/2020

Cây Hoàng tinh hoa đỏ có tên khoa học: Polygonatum kingianum Collett & Hemsl., họ Thiên môn (Asparagaceae). Công dụng: Tỳ vị hư nhược, cơ thể mệt mỏi, sức yếu, miệng khô, ăn kém, phế hư ho khan, tinh huyết bất túc, nội nhiệt tiêu khát.

HOÀNG TINH HOA ĐỎ (滇黄精)

Rhizoma Poligonati

Tên khác:

Củ cây cơm nếp, Hoàng tinh lá mọc vòng.

Tên khoa học:

Polygonatum kingianum Collett & Hemsl., họ Thiên môn (Asparagaceae).

Tên đồng nghĩa:

Galium tuberosum Lour.; Polygonatum agglutinatum Hua; Polygonatum cavaleriei H.Lév.; Polygonatum darrisii H.Lév.; Polygonatum ericoideum H.Lév.; Polygonatum esquirolii H.Lév.; Polygonatum huanum H.Lév.; Polygonatum kingianum var. cavaleriei (H.Lév.) C.Jeffrey & McEwan; Polygonatum kingianumvar. ericoideum (H.Lév.) C.Jeffrey & McEwan; Polygonatum kingianum var. grandifolium D.M.Liu & W.Z.Zeng; Polygonatum kingianum var. uncinatum (Diels) C.Jeffrey & McEwan; Polygonatum uncinatum Diels

Mô tả:

Cây thảo sống lâu năm, cao 1-2m, không lông, thân to 1cm, rỗng, thân rễ mập thành củ to, màu trắng ngà, chia đốt, có khi phân nhánh. Lá chụm 5-10 lá, dài đến 12cm, chóp lá có mũi nhọn dài quấn lại; gân chính 3. Cụm hoa xim ở nách lá, mang 8-12 hoa, hồng hay đỏ, dài đến 2cm, mọc rủ xuống; bao hoa có ống dài 15mm; nhị 6, chỉ nhị hẹp, dài bằng bao phấn; bầu hình trứng tam giác. Quả mọng, hình trái xoan hay hình cầu, màu lam tím. Mùa hoa tháng 3-5, quả tháng 6-8.

Bộ phận dùng:

Thân rễ (Rhizoma Polygonati)

*Phân bố, sinh thái***:

Hoàng tinh hoa đỏ có nguồn gốc ở vùng ôn đới ấm và cận nhiệt đới châu Á. Cây phân bố chủ yếu ở Trung Quốc, Lào và Việt Nam.

Ở Việt Nam, theo kết quả điều tra của Viện Dược liệu từ năm 1961 đến nay, chỉ phát hiện hoàng tinh hoa đỏ ở một số tỉnh thuộc vùng núi cao phía bắc, như Hà Giang, Lào Cai, Lai Châu, Yên Bái, Sơn La và một vài điểm tại vùng Tây Bắc tỉnh Nghệ An.

Hoàng tinh hoa đỏ là cây đặc biệt ưa ẩm, ưa bóng ở vùng nhiệt đổi núi cao, từ 1300 đến 1600 m. Nhiệt độ không khí trung bình 15 - 18°C; lượng mưa 1600 - 2800 mm/năm, độ ẩm của không khí trên 80%. Cây mọc trên đất ẩm nhiều mùn, trong các hốc đá hay dọc theo các bờ khe suối dưới tán rừng ẩm. Cây sinh trưởng mạnh trong mùa xuân - hè; phần trên mặt đất tàn lụi vào mùa đông và mọc lại vào đầu năm sau. Cây con mọc từ hạt được thấy vào tháng 3-4. Phần thân rễ của hoàng tinh hoa đỏ có khả năng đẻ nhánh khỏe và tạo thành những khóm lớn với nhiều thân khí sinh. Năm 1972, đã thu được một khóm hoàng tinh hoa đỏ ở Hồ (Lai Châu) nặng tới hơn 10 kg.

Hoàng tinh hoa đỏ là một cây thuốc quý ở Việt Nam. Trong suốt 40 năm qua, cây đã bị khai thác, tàn phá nhiều. Mỗi năm có thể thu đến 10 - 30 tấn dược liệu. Nhưng cho đến nay, trữ lượng đã bị suy giảm nghiêm trọng. Cây đã được đưa vào Sách Đỏ Việt Nam năm 1996 để bảo vệ.

Trồng trọt:

Hoàng tinh hoa đỏ đã bước đầu được trồng ở một số nơi phù hợp với điều kiện sinh thái của cây như Lào Cai, Hà Giang, Lai Châu,...

Cây được nhân giống bằng thân rễ. Hàng năm, về mùa đông, khi cây tàn lụi, thu lấy rễ già làm thuốc còn phần non giữ lại để làm giống.

Hoàng tinh được trồng chủ yếu trên đất rừng, nhiều mùn, ẩm nhưng thoát nước. Những dải đất dọc các khe suối, có tán rừng rất thích hợp để trồng hoàng tinh. Đất cần được cày bừa kỹ. Đất bằng có thể lên thành luống để dễ thoát nước và tiện chăm sóc, đất dốc có thể trồng thành vạt. Khi trồng, bổ hốc vói khoảng cách 40x40 cm hoặc 50x50 cm, mỗi hốc bón lót khoảng 0,5 kg phân chuồng hoặc mùn, trộn đều phân với đất, sau đó đặt mầm và dùng đất nhỏ hoặc mùn phủ lên mặt. Nếu không gặp mưa, cần tưới ẩm để cây mọc nhanh, ở những nơi có điều kiện, khi cây đã mọc, người ta dùng nước phân chuồng, nước giải hoặc đạm (2 - 3 kg/ sào) pha loãng để tưới thúc. Trong thòi gian đầu, cần làm cỏ, xới xáo 2 - 3 lần, kết hợp vun gốc. về sau khi cây đã lớn không cần chăm sóc. Hoàng tinh ít bị sâu bệnh.

*Thu hái, sơ chế***:

Thu hoạch củ vào mùa thu - đông. Rửa sạch, đồ chín, phơi hoặc sấy khô. Khi dùng đun với nước mật, rồi phơi khô.

Bào chế:

Hoàng tinh: Lấy hoàng tinh sạch, ủ mềm, thái phiến dày, phơi hoặc sấy khô.

Tửu Hoàng tinh (chế rượu): Lấy Hoàng tinh sạch, trộn với rượu, cho vào thùng đậy nắp, đun trong cách thuỷ để dược liệu hút hết rượu, lấy ra cắt lát dày, phơi khô. Cứ 100 kg Hoàng tinh dùng 20 lít rượu.

Bảo quản:

Để ở nơi khô ráo. Nếu củ có dấu hiệu mốc, đem phun rượu rồi lau sạch, cuối cùng đem đồ và sấy khô là được.

Thành phần hoá học:

Chất nhầy, tinh bột, đường.

Một số chất phân lập từ Hoàng tinh hoa đỏ: liquiritigenin, isoliquiritigenin, 4', 7-dihydroxy-3'-methoxyisoflavon, (6aR, 11aR)-10-hydroxy-3, 9-dimethoxypterocarpan, 5-hydroxymethyl-2-furancarboxaldehyd, acid salicylic, n-butyl-beta-D-fructopyranosid, n-butyl-beta-D-fructofuranosid, n-butyl-alpha-D-fructofuranosid.

Tác dụng dược lý:

1. Tác dụng chống mệt mỏi: Nước sắc hoàng tinh hoa đỏ 10% thí nghiêm trên chuột nhắt trắng tiêm xoang bụng với liều 0,3 ml, có tác dụng kéo dài thời gian bơi của chuột.

2. Tác dụng kháng oxy hóa: Nước sắc hoàng tinh 20% cho chuột nhắt trắng uống với liều 0,13 ml cho mỗi chuột, liên tục trong 27 ngày, tăng cường hoạt tính của men superoxyd dismutase (SOD), giảm hàm lượng lipofuscin trong cơ tim.

3. Tác dụng kháng suy lão: Nước sắc hoàng tinh 20% dùng tẩm lá dâu nuôi tằm, có tác dụng kéo dài thời gian làm nhộng của con tằm.

4. Tác dụng đối với tim mạch: Thí nghiệm trên chó gây mê, cao lỏng hoàng tinh tiêm tĩnh mạch với liều 0,16- 0,26 g/kg, tàng cường lưu lượng máu mạch vành tim; với liều l,5g/kg có tác dụng đối kháng vói thiếu máu cơ tim thực nghiệm do pituitrin gây nên.

5. Tác dụng kháng khuẩn: Thí nghiệm trên ống kính, hoàng tinh có tác dụng ức chế trực khuẩn kháng acid; thí nghiệm trên chuột lang, dùng nước sắc hoàng tinh đồng thời với thòi gian tiêm truyền vi khuẩn lao cho chuột và dùng sau khi tiêm truyền, đều có tác dụng ức chế sự phát triển của vi khuẩn, cải thiện sức khỏe chuột. Tác dụng này tương đương với rimifon.

6. Các tác dụng khác: Cho thỏ bình thường uống cao lỏng hoàng tinh, đường huyết ban đầu tăng cao trong một tời gian ngắn, sau đó hạ. Hiện tượng đường huyết tạm thời tăng cao có thể do hàm lượng đường có trong cao gây nên, do đó mức độ tăng cao tỷ lệ thuận với lượng cao hoàng tinh đưa vào cơ thể. Trong trường hợp đường huyết tăng cao do adrenalin gây nên, tác dụng hạ đường huyết của hoàng tinh càng rõ rệt. Hoàng tinh còn có tác dụng tăng cường miễn dịch, thúc đẩy quá trình tổng hợp DNA, RNA và protein trong cơ thể. Polysacharid chiết xuất từ hoàng tinh có tác dụng thúc đẩy sự chuyển dạng của tế bào lympho. Còn có báo cáo cho thấy hoàng tinh ức chế một số nấm gây bệnh với nồng độ từ 2% trở lên.

Tính vị:

Vị ngọt, tính bình.

Quy kinh:

Phế, Vị và Tỳ.

Công năng:

Kiện tỳ, nhuận phế, ích thận.

Công dụng:

Tỳ vị hư nhược, cơ thể mệt mỏi, sức yếu, miệng khô, ăn kém, phế hư ho khan, tinh huyết bất túc, nội nhiệt tiêu khát.

Cách dùng, liều lượng:

Ngày dùng 12 - 16g, dạng thuốc sắc, thuốc bột, dùng riêng hay phối hợp với các thuốc khác.

Bài thuốc:

1. Chữa các chứng hư tổn suy nhược: Hoàng tinh nấu và phơi 9 lần, nhai ăn hoặc tán bột ăn với cháo (Nam dược thần hiệu).

2. Mạnh gân xương, làm đen tóc và chữa các bệnh: Hoàng tinh, phối hợp với Thương truật, Địa cốt bì, lá Trắc bá, Thiên môn để ngâm rượu (Vệ sinh yếu quyết).

3. Thuốc bổ sinh tân dịch: Hoàng tinh 25g, Ba kích 20g, Đẳng sâm 10g, Thục địa 10 g. Tất cả thái mỏng, ngâm với một lít rượu 30 độ, thỉnh thoảng lắc đều khi dùng, pha thêm 100ml xi rô đơn. Ngày dùng 3 lần, trước 2 bữa ăn và khi đi ngủ, mỗi lần 1 chén nhỏ.

4. Chữa chứng huyết áp thấp: Chích cam thảo 10g, đảng sâm và hoàng tinh mỗi vị 30g. Sắc lấy nước uống, ngày dùng 1 thang cho đến khi khỏi bệnh.

5. Chữa chứng lipid huyết cao: Tang ký sinh, hà thủ ô và hoàng tinh liều lượng gia giảm theo từng trường hợp. Chế thành viên hạ mỡ dùng liên tục trong vòng 2 tháng.

6. Hỗ trợ chứng cận thị: Đậu đen 10 cân, hoàng tinh 90 cân và đường trắng 15 cân.

Thực hiện: Chế thành siro sao cho mỗi ml siro có 1g hoàng tinh. Mỗi lần dùng 20ml, dùng 2 lần mỗi ngày.

7. Chữa chứng suy nhược cơ thể do mắc bệnh mãn tính: Đảng sâm, kỷ tử và hoàng kỳ mỗi vị 12g, sinh địa 20g, hoàng tinh 24g. Sắc lấy nước uống, ngày dùng 1 thang cho đến khi thể trạng được hồi phục.

8. Chữa chứng phế hư táo gây ho ra máu

8.1: Bách bộ, bạch cập mỗi vị 0,5 kg và hoàng tinh 1 kg. Đem các vị thái nhỏ, phơi khô, tán bột mịn và chế với mật làm thành hoàn. Mỗi lần dùng 8g, ngày dùng 3 lần.

8.2: Bắc sa sâm 8g, hoàng tinh 20g và ý dĩ nhân 12g. Đem sắc dược liệu lấy nước uống.

9. Bài thuốc bồi bổ cho người bị ho kéo dài, sức khỏe suy yếu, lao lực: Ý dĩ 10g và hoàng tinh 15g. Sắc với 600ml còn lại 200ml, chia thành 3 lần uống và dùng hết trong ngày.

10. Chữa chứng tiểu đường, huyết áp cao gây đau lưng mỏi gói, hoa mắt, váng đầu: Câu kỷ tử và hoàng tinh 40g. Tán bột, luyện với mật làm thành hoàn. Mỗi lần dùng 12g, ngày dùng 2 lần.

11. Giảm mệt mỏi và sinh tân dịch: Thục địa 10g, ba kích 20g, củ hoàng tinh 25g và đảng sâm 10g. Đem các vị thái mỏng và ngâm với 1 lít rượu 35^o. Thỉnh thoảng lắc đều để tránh tình trạng đóng cặn dưới đáy bình. Khi dùng pha thêm 100ml siro đơn. Mỗi lần dùng 1 chén nhỏ, ngày dùng 3 lần trước 2 bữa ăn và 1 lần trước khi đi ngủ.

12. Chữa chứng thiếu máu: Thục địa, hà thủ ô, rễ đinh lăng mỗi vị 10g, củ hoàng tinh 20g, tam thất 8g. Đem các vị tán thành bột mịn, mỗi ngày dùng 10g sắc lấy nước uống.

13. Chữa chứng yếu sinh lý: Cao ban long và trâu cổ mỗi vị 8g, cám nếp, kỷ tử, rễ đinh lăng, hà thủ ô, long nhãn, hoài sơn và ý dĩ mỗi vị 12g, sa nhân 6g, củ hoàng tinh 20g. Sắc uống, ngày dùng 1 thang.

14. Chữa bệnh mạch vành, đau thắt ngực: Uất kim, thạch xương bồ và bá tử nhân mỗi vị 10g, sơn tra 24g, diên hồ sách 6g, côn bố và củ hoàng tinh mỗi vị 15g. Mỗi ngày dùng 1 thang, chia thành 3 lần uống. Áp dụng bài thuốc liên tục trong vòng 4 tuần.

15. Chữa đái tháo đường: Sinh địa, củ hoàng tinh và hoàng kỳ mỗi vị 20g, địa cốt bì, nhân sâm, trạch tả và hoàng liên mỗi vị 10g. Đem các vị tán thành bột mịn, mỗi lần dùng 5g, ngày dùng 3 lần.

16. Chữa chứng rối loạn thần kinh thực vật: Viễn chí, xương bồ, mạch môn, bội lan, hồng hoa và cúc hoa mỗi vị 30g, táo nhân (sao), đương quy, đảng sâm và hoàng kỳ mỗi vị 60g, hà thủ ô, bạch thược, câu kỷ và sinh địa mỗi vị 90g, củ hoàng tinh 180g. Đem dược liệu ngâm với rượu trắng 6 lít trong 3-4 tuần. Mỗi lần dùng 5-10ml uống 3 lần/ ngày.

17. Chữa chứng suy nhược cơ thể, huyết hư gây di tinh, huyết trắng ra nhiều, đau đầu, hoa mắt, ra mồ hôi trộm: Đương quy, bổ cốt chí, ngưu tất và thỏ ty tử mỗi vị 12g, hà thủ ô 20g, gia thêm hoàng tinh, chích cam thảo, mẫu lệ, hoàng kỳ, bạch truật và long cốt mỗi thứ 1 ít. Tán bột mịn, luyện với mật ong làm hoàn. Mỗi lần dùng từ 8-12g uống với nước muối nhạt hoặc nước sôi nguội, ngày dùng 2 lần.

18. Chữa gan nhiễm mỡ, xơ gan, viêm gan mãn tính và chứng nhiễm độc gan: Trạch tả, uất kim, hoàng tinh, sơn dược, sinh địa, đan sâm, đảng sâm, đan sâm, bản lam căn, bạch thược và đương quy mỗi vị 10-15g, nhân trần và hoàng kỳ mỗi vị 15-30g, tần giao, thần khúc và sơn tra mỗi vị 8-12g, cam thảo 6-10g. Đem các vị tán bột làm hoàn, mỗi lần dùng 6 – 12g uống với nước ấm. Ngày dùng 2 lần (sáng và chiều trước mỗi bữa ăn). Dùng bài thuốc liên tục trong vòng 6 ngày, sau đó nghỉ 1 ngày. Liệu trình kéo dài từ 6 – 8 tuần. Sau khi kết thúc liệu trình 1, nên nghỉ 1 tuần rồi thực hiện liệu trình thứ 2.

19. Chữa chứng chàm tay chân: Tao phàn, hoàng tinh, hoắc hương và đại hoàng các vị bằng lượng nhau. Đem các vị tán thành bột mịn, sau đó ngâm với giấm trong vòng 1 tuần rồi lọc bỏ bã. Dùng nước ngâm tay chân trong vòng 30 phút, ngày thực hiện 1 lần.

20. Chữa huyết áp thấp: Đại táo 10 quả, cam thảo 6g, hoàng tinh 12g, đảng sâm 15g và nhục quế 10g. Sắc uống ngày 1 thang. Dùng từ 1 – 2 liệu trình, mỗi liệu trình kéo dài 15 ngày.

21. Chữa cao huyết áp, tai biến mạch máu não và chứng xơ cứng mạch: Linh chi, hoàng tinh, thỏ ty tử, kê huyết đằng, đỗ trọng, cẩu tích, đơn bì và thạch xương bồ, gia giảm liều lượng theo từng trường hợp. Đem các vị sắc lấy nước uống.

22. Chữa sạn đường mật: Xuyên luyện tử 10g, kim tiền thảo 30g, sao chỉ xác 10 – 15g, hoàng tinh 10g, sinh địa hoàng 6 – 10g. Để sinh địa hoàng sắc sau, đem các vị còn lại sắc trước. Ngày dùng 1 thang.

23. Giúp bồi bổ sức khỏe và tăng tuổi thọ: Bạch thược (sao rượu), bá tử nhân (sao), đơn sâm, chỉ xác (sao), đơn bì, toan táo nhân (sao), sinh địa thô (rửa rượu) mỗi vị 12g, trần bì và xuyên khung mỗi vị 6g, đương quy (sao rượu) 15g, hoàng tinh (sao chế với rượu) 9g, chi tử 9g, bạch truật (sao) 20g. Đem các vị tán thành bột mịn, sau đó luyện với mật làm thành viên nặng 2g. Ngày dùng 2 lần, mỗi lần dùng 4g uống với nước.

24. Chữa chứng thận hư yếu, kém dương sự: Đậu đen 1500g, sâm bố chính, hạt tơ hồng 200g, hoàng tinh 500g, liên tu, hoài sơn, cẩu tích, ba kích, liên nhục, tục đoạn và sừng nai mỗi vị 500g. Sừng nai đắp đất sét nung tồn tính, đậu đen sao tồn tính, ba kích tẩm muối sao vàng, các vị còn lại đem tán nhỏ. Sau đó trộn đều làm thành viên, mỗi lần dùng 8-12g, ngày dùng 2 lần.

25. Giúp giảm mất ngủ, ăn uống kém, thiếu máu xanh xao, nặng ngực và mệt mỏi: Tang ký sinh, hà thủ ô đỏ (chế), quả dâu, đỗ trọng và thỏ ty tử (sao) mỗi vị 40g, hoàng tinh chế 80g, sâm bố chính 120g, cao hổ cốt, ba kích và huyết giác mỗi vị 20g. Ngâm với 2 lít rượu trong 2 ngày đêm, sau đó đem chưng cách thủy và hạ thổ 1 tuần. Mỗi lần dùng 15-40ml uống trong bữa ăn, ngày dùng 2 lần. Khi dùng bài thuốc nên kiêng chất kích thích và đồ tanh sống.

26. Bài thuốc trị tinh thiếu, đau mỏi thắt lưng, thận hư yếu: Câu kỷ tử và hoàng tinh các vị bằng lượng nhau. Đem tán bột, luyện mật làm thành viên. Mỗi lần dùng 12g uống với nước nóng, ngày dùng 2 lần cho đến khi triệu chứng thuyên giảm.

27. Cháo sinh địa hoàng tinh trị chứng thận âm bất túc và làm thuyên giảm các triệu chứng tiền mãn kinh: Gạo lứt vừa đủ, sinh địa 30g và hoàng tinh (sao tẩm) 30g. Đem các dược liệu sắc lấy nước, sau đó cho gạo vào nấu thành cháo. Ăn cháo khi còn nóng, ngày ăn 1 lần.

28. Ngọc trúc hoàng tinh hầm tụy lợn trị chứng tiêu hóa kém, hỗ trợ chữa bệnh đái tháo đường và bệnh tim: Tụy lợn 1 bộ, hoàng tinh và ngọc trúc mỗi vị 30, gia vị vừa đủ. Rửa sạch tụy lợn, bỏ màng mỡ bên ngoài, sau đó cho vào nồi đất cùng với dược liệu, thêm gia vị, hành, gừng và 250ml nước, hầm cho nhừ. Dùng ăn khi nóng, ngày ăn 1 lần.

29. Gà hầm hoàng tinh trị chứng đại tiện táo, lưng đau gối mỏi, đại tiện táo, mất ngủ, tinh thần căng thẳng: Hoài sơn 100g, hoàng tinh 20g và gà 1 con. Sơ chế gà, chặt miếng vừa ăn, sau đó thêm hoàng tinh, sơn dược vào, gia thêm muối, tiêu, đường và đem hấp cách thủy. Cứ 2 ngày dùng 1 lần cho đến khi khỏi bệnh.

30. Thịt nạc hầm hoàng tinh trị chứng mất ngủ và ăn uống kém do tâm tỳ âm hư: Thịt nạc 200g và hoàng tinh 50g. Thịt nạc rửa sạch, thái miếng, cho vào nồi cùng với hoàng tinh, gừng rượu, gia vị và rượu. Sau đó hầm cho nhừ rồi dùng ăn khi còn nóng.

Kiêng kỵ:

Người phế vị có đờm thấp nặng, không nên dùng.

Chú ý:

Củ Hoàng tinh hay Củ dong thường bán ở chợ là thân rễ cây Maranta arundinacea Lin. chỉ dùng làm thực phẩm hay làm tá dược, không làm thuốc.

Tham khảo:

- Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam (Viện dược liệu)

- Từ điển cây thuốc Việt Nam (Võ Văn Chi)

- Những cây thuốc và vị thuốc Việt nam (Đỗ Tất Lợi)

- theplanlist.org

- efloras.org

- Wang YF, Mu TH, Chen JJ, Luo SD. Zhongguo Zhong Yao Za Zhi. Studies on chemical constituents from the root of Polygonatum kingianum; 2003;28(6):524-527.