BÀO CHẾ MÃ TIỀN (cây củ chi)

Tên khoa học: Strychnos nux-vomica L.; Họ mã tiền (Loganiaceae)

Bộ phận dùng: Hạt. Hạt có lẫn vỏ ngoài rất cứng, nhiều lông tơ, trong thân là "nhân" gồm 2 phôi nhũ, cuống phôi nở ra có hai tử diệp rất bé gọi là "mầm".

Dùng thứ hạt chắc khô, nhân vàng ngà; không mốc, mọt, đen nát và lép.

Thành phần hóa học: Trong nhân có manan (15%) galactan (85%), một chất dầu (4 - 5%), một leteroxid là doganin (15%) và có nhiều alcaloid chủ yếu là strycnin và bruxin. Tỷ lệ alcaloid toàn phần độ 2,7 - 8%. Dược thư Pháp quy định tỷ lệ này ít nhất là 2%, nhiều nhất là 8% (trong này stryomin chiếm 43 - 45%).

Tính vị - quy kinh: Vị đắng, tính hàn. Vào hai kinh và 12 kinh lạc.

Công dụng - liều dùng: Kích thích tiêu hóa, trị nhức mỏi tê chân tay (xoa bóp bên ngoài), trị thần kinh suy nhược và thiếu máu.

Liều tối đa:  một lần 0,4g, một ngày 1g (theo quy định của Bộ Y tế).

Cách bào chế:

Theo Tây y:

Rửa nhanh mã tiền bằng nước thường: đồ lên, khi thấy mềm thái mỏng, xay trong cối sắt, sấy khô, tán lại trong cối bằng sắt kín, rây số 22.

Bột vàng xám, rất đắng, phải có 2,5% alcaloid toàn phần.

Theo Trung y:

Cho cát vào nồi đất rang nóng đến 1000 bỏ hạt mã tiền vào sao nóng tới 2000; hạt sẽ phồng lên, nổ lép nhép, lớp lông nhung ở ngoài bị chấy vàng. Khi ngoài vỏ có đường tách nẻ thì lấy hạt và cát ra, sàng bỏ cát; cho hạt vào máy quay cho sạch lóng nhung đã bị cháy, tán bột.

Phải làm sạch hết lông, không thì gây ngứa cổ họng.

Theo kinh nghiệm Việt Nam:

+ Ngâm hạt vào nước vo gạo 1 ngày đêm, vớt ra rửa sạch cho vào nồi nấu với cam thảo trong 3 giờ (cứ 100g hạt thì cho vào 400ml nước và 20g cam thảo); lấy dần ra dùng bao bóc vỏ khi còn nóng, bỏ mầm.

+ Cho hạt mã tiền vào dầu mè đã đun sôi, đến khi thây hạt nào nổi lên thì vớt ra ngay (để lâu quá thì cháy đen, mất tác dụng), Thái nhỏ, sấy khô đậy kín (thường dùng).

+ Đồ hạt mã tiền vào nước thường hoặc nước vo gạo hay nước đồng tiện một ngày đêm. Khi thấy mềm lấy ra bóc vỏ, bỏ mầm thái mỏng, sấy khô, tẩm dầu mè một đêm, sao vàng đậm, cho vào lọ đậy kín (thường dùng).

+ Cho vào cát nóng rang cho cháy lông, nút vỏ thì lấy ra sàng bỏ cát, vỏ, lấy nhân, bỏ mầm, thái nhỏ hoặc tán bột, đựng kín.

+   Dùng ngoài để sống, giã nát, ngâm với rượu 400 trong 7 ngày để xoa bóp.

Quy định của Bộ Y tế: lấy hạt của quả cây mã tiền ngâm vào nước vo gạo khoảng 36 giờ, đến khi mềm cạo vứt bỏ vỏ ngoài và mầm, sau đó thái mỏng. Sấy khô tâm dầu mè một đêm, sao cho vàng đậm (cho hết dầu) cho vào lọ đậy kín.

Định lượng hoạt chất mã tiền trước và sau khi bào chế (18)

Mã tiền cả vỏ đồ lên, thái nhỏ, sấy khô (nhẹ lửa) tán bột có 2,7% alcaloid toàn phần.

Mã tiền đồ lên, bóc vỏ thái nhỏ, tẩm dầu mè một đêm, sao vàng có 1,26% alcaloid toàn phần.

Bảo quản: hạt mã tiền sống, thuốc độc bảng A; hạt mã tiền đã bào chế, thuốc động bảng B. Rất dễ bị sâu mọt, hút ẩm đen ruột.

Tham khảo Bào chế Đông dược 2005